DONATUS’UN KELİME TÜRLERİ ÜZERİNE ARS MİNOR’U
(son düzenleme 24.10.2024)
MS 4. asır Roma gramercilerinden Aelius Donatus’un Ars Minor’u, asırlar boyunca Batı gramer geleneğinin temel metinlerinden olmuştur. Gramere giriş bâbındaki bu kısa fakat önemli metnin daha önce Türkçeye çevirisi sanırım yapılmamış. Gramer tarihi üzerine çalışmaların için Ars Minor’u incelemem gerektiğinde İngilizce çevirinin mevcudiyeti, metnin dilinin sadeliği ve terminolojiye az buçuk hakimiyetim sebebiyle metni çevirme cesareti buldum. Amatör bir çaba ürünü olan bu çeviri çalışmasında, Latinceden faydalanmakla birlikte Türkçeye çeviri asıl olarak İngilizce metinden yaptım. İngilizce metinden ayrıştığım noktalarda dipnot verdim. Academia sayfamda ve bloğumda yayımlanacak bu çeviri herkesçe ulaşılabilir olacağından, eksikler ve yanlışlarla ilgili düzeltilerin ve katkıların birçok kişiye faydası olacaktır.
TERİMCE
adverbium - adverb - zarf
casus - case - hal
casus ablativus - ablative case - ayrılma hali
casus accusativus - accusative case - belirtme hali
casus dativus - dative case - yönelme hali
casus genitivus - genitive case - aitlik hali
casus nominativus - nominative case - yalın hal
casus vocativus - vocative case - seslenme hali
coniugatio - conjugation - çekim: Fiil çekimi.
coniunctio - conjunction - bağlaç
declinatio - declension - çekim: Fiil harici kelime türlerinin çekimi.
deponens - deponent - deponent: Form olarak edilgen çatıda olup anlamca etken olan fiil.
epicoenon & promiscuum - epicene - epicoenon: Form olarak eril veya dişil olmasına rağmen hem erkek canlıyı hem dişi canlıyı ifade eden isimlerin oluşturduğu kategori. Latincede passer kelimesi form olarak eril cinsiyet olsa da hem erkek serçeyi hem dişi serçeyi ifade eder. Yunancada ᾱ̓ετός (āetós) kelimesi form olarak eril cinsiyet olsa da hem erkek kartalı hem dişi kartalı ifade eder.
figura - form - yapı: Kelimeler yapı bakımından 2 şekildedir; basit, yani ek almamış ve bileşik, yani ek almış ya da 2 veya daha fazla kelimeden oluşmuş. Metinde günümüzdeki 3’lü ayrımın (basit, türemiş, bileşik) yerine 2’li bir ayrım (basit, bileşik) görüyoruz.
genus - gender - tür veya cinsiyet: Metinde genus terimi fiil bağlamında morfolojik yapı (basitlik-birleşiklik) açısından “tür”leri ifade eder. İsim, zamir ve ortaç bağlamında ise “gramatik cinsiyet” anlamında kullanılır.
genus commune - common gender - ortak cinsiyet: Latin ve Yunanca gibi cinsiyetli dillerde eril ve dişil formu aynı olan kelimeler. Örneğin Latince sacerdos kelimesi bir rahibi veya rahibeyi ifade eder. Sacerdos’un önüne gelen artikelin veya sıfatın cinsiyeti, ifade edilen kişinin bir erkek mi kadın mı olduğunu bilmeye yardımcı olur. Örn; hic sacerdos (“bu rahip”), haec sacerdos (“bu rahibe”), ὁ θεός ([ho theós], “tanrı”), ἡ θεός ([hē theós], “tanrıça”).
genus femininum - feminine gender - dişil cinsiyet
genus masculinum - masculine gender - eril cinsiyet
genus neutrum - neuter gender - nötr cinsiyet
gerundium - gerundive - gerundium: Fiilden türeyerek zarflaşan ve yüklemi niteleyen kelime.
gradus comparationis - comparative degrees - kıyaslama dereceleri: Kıyaslama dereceleriyle ilgili bir terim problemi vardır. Kıyaslamada 3 derece vardır; 1) yalın derece 2) karşılaştırma derecesi 3) enüstünlük derecesi. Genel olarak derece olgusu ve bu olgudaki 3 dereceden ikincisi (tekillik-çoğulluk farkını gözardı edersek) aynı terimle adlandırılmıştır, ki bu da muğlaklığa yol açabilmektedir. Türkçede ise genel olarak derece olgusuna kıyaslama dereceleri, bu olguda ikinci sırada olan dereceye ise karşılaştırma derecesi diyerek bu metinde bir ayrım yapılmıştır. Kıyaslama ve karşılaştırma kelimeleri eşanlamlı olsa da bu ayrım bir nebze iş görmektedir.
gradus positivus - positive degree - yalın derece: Kıyaslama dereceleri temel olarak 3'e ayrılır; yalın derece (Ayşe hızlıdır), karşılaştırma derecesi (Ayşe daha hızlıdır) ve enüstünlük derecesi (Ayşe en hızlıdır). Latince positivus ortacı harfiyen “koyulmuş, sabit, müspet” anlamında olup gramerde “temel halde, temel derecede” anlamındadır. Temel halde olan, yani karşılaştırma veya enüstünlük derecelerinin morfolojik değişimine uğramamış sıfata positivus sıfat denir. Fiil bağlamında ise, positivus fiil temel halde olan, yani olumsuzluk belirtmeye yarayan morfolojik değişime uğramamış olan fiildir. Bu açıdan fiillerde positivus ve affirmativus terimleri hemen hemen aynı şeyi ifade eder.
interiectio - interjection - ünlem
modus - mood - kip
modus coniunctivus - subjunctive mood - bağlama kipi: Latin gramerinde modus coniunctivus ve modus subiunctivus terimleri kısmen eşanlamlı kullanılmıştır. Coniunctivus ve subiunctivus terimleri iki şeyi bağlamayı ifade eder. Metinde bağlama kipindeki Latince fiiller cum (“ile”) edatlı fiillerdir.
modus imperativus - imperative mood - emir kipi
modus impersonalis - impersonal mode - şahıssız kip: Şahıs veya varlık belirtmeyen fiil çekimi. Örneğin İngilizce it rains ifadesinde it zamiri bir şahıs veya varlığı ifade etmez. Latincede impersonal fiiller genelde 3. tekil kipte geçişsiz edilgen fiillerdir. Örneğin Sic itur ad astra cümlesinin harfiyen çevirisi (“Yıldızlara böyle gidilir”) olup itur fiili şahıssız kipte bir fiildir.
modus indicativus - indicative mood - haber kipi
modus infinitivus - infinitive mood - infinitif kip
modus optativus - optative mood - istek kipi
nomen - noun - isim
nomen appellativum - common noun - cins ismi
nomen proprium - proper noun - özel isim
numerus - number - sayı: Latincede gramatik olarak sayı 2’dir; tekil ve çoğul. Arapçada, Arkaik Yunancada ve bazı başka dillerde 2 kişiyi ifade etmek için ikil (Yun. δυϊκός [duïkós], Lat. dualis, Osm. ﺗﺜﻨﻴﻪ [tesniye]) form olup bu dillerde gramatik olarak sayı 3’tür.
pars orationis - part of speech - kelime türü
participium - participle - ortaç
perfectum - perfect - bitmiş
persona - person - şahıs
pluperfectum - pluperfect - pluperfekt: Geçmişte bitmiş bir eylemin daha öncesindeki zamanı ifade eden fiil çekimi (örn: amavit [“sen sevdin”], amavisses [“sen sevmiştin”]).
pluralis - plural - çoğul
praepositio - preposition - edat
pronomen - pronoun - zamir
singularis - singular - tekil
tempus futurum - future tense - gelecek zaman
tempus praeteritum - preterite tense - geçmiş zaman
tempus praeteritum imperfectum - bitmemiş geçmiş zaman
tempus praeteritum perfectum - preterite perfect tense - bitmiş geçmiş zaman:
verbum - verb - fiil
verbum communia - common verb - ortak fiil: Anlam olarak edilgen olmasına rağmen yapı olarak hem etken hem edilgen olan fiil.
verbum compositum - compound word - birleşik kelime
verbum meditativum - desiderative verb - istek bildiren fiil
verbum simplex - simple word - basit kelime
vox activa - active voice - etken çatı
vox passiva - passive voice - edilgen çatı
